آیا زلزله قابل پیش بینی است ؟
دکتر ربابه توکل
دکترای تخصصی زمین شناسی
استاد یار دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین و دانشگاه پیام نور استان
یکی از بلایای طبیعی که انسان را از بدو خلقت تاکنون تهدید کرده ، زلزله و خرابیهای ناشی از این پدیده است . چه تمدن های کهن و باشکوهی که همین پدیده طبیعی آنها را از بین برده است . داستان قارون و کاخش که در قرآن به آن اشاره شده ، زلزله ای که قوم ثمود را از صفحه روزگار محو کرد و حتی قابل لمس تر از آن ، تمدن 3200 سال پیش در قیطره تهران که بواسطه زلزله شدید و ویرانگر زیر خروارها خاک مدفون شد .
هنوز هم زلزله های ویرانگر خسارات جانی و مالی بسیاری را به تمدن امروزی بشر تحمیل می کنند . زلزله عظیم ژاپن در سال 1923 ، زلزله عظیم کالیفرنیا 1992 و زلزله های عظیم بوئین زهرا 1341 طبس ، رودبار ، بم و...
سئوال اینجاست : آیا زلزله قابل پیش بینی است ؟
تا حدود 40 سال پیش تنها راه پیش بینی زلزله بررسی شواهد تاریخی لرزه های منطقه بود . به عنوان مثال بنا به شواهد تاریخی هر 200-150 سال یکبار در تهران زلزله بزرگی رخ داده و آخرین زلزله هم 183 سال پیش در زمان فتحعلی شاه قاجار بوده است !! پس با این حساب امروز یا فرداست که زمین در تهران بلرزد .!
اما با پیشرفت علم زلزله شناسی دانشمندان دریافته اند که چندان هم نمی توان روی دقت این برآورد تاریخی حساب کرد . امروزه ابزارهای دقیق تری برای پیش بینی وجود دارد . به طور مثال وقوع زلزله های خفیف زنجیره ای که به آن پیش لرزه می گویند .مثلا در بم همین پیش لرزه ها جان بسیاری را نجات داد . تغییراتی در سطح و دمای آب داخل چاههای نزدیک گسل هم می تواند نشانگر حرکت احتمالی زمین باشد. حتی در متون تاریخی به گرم شدن یا بالا و پائین رفتن ناگهانی آب در چاههای مناطقی که در آنها زلزله رخ داده اشاره شده است .
همچنین شواهدی از قبیل جابجایی جزعی زمین در منطقه گسل ها ، آزاد شدن گازهای خاصی مثل رادون از درون زمین ، ایجاد انحناء روی زمین ، ایجاد چشمه های جدید و یا خشک شدن چشمه های قدیمی بطور ناگهانی ، می تواند دال بر وقوع زلزله باشد . حتی گاهی بعضی از جانوران هم توانسته اند در پیش بینی زلزله به انسان کمک کنند . برای مثال چینی ها از گربه ماهی برای پیش بینی زلزله استفاده می کنند. این جانور چنان گیرنده های قوی دارد که امواج درونی زمین را حتی تا چند روز قبل از زلزله درک می کند و سیگنالهای مغزی اش بهم میریزد . جالب تر اینکه بدانید قویترین گیرنده ها در این زمینه را همین سوسکهای حمام خودمان دارند.! با تمام این اوصاف در بسیاری از موارد هم زلزله ها بدون هیچ یک از نشانه های فوق الذکر به سراغ آدمی آمده اند و گاهی هم چندین نشانه رخ داده ولی خبری از زلزله نبوده است .
علم و تجربه ثابت کرده اند بهترین راه مقابله با زمین لرزه ایمن سازی بنا و اشیاء می باشد . بنا به نظریه ایمن سازی غیر سازه ای تمامی اشیاء که هنگام زلزله ایجاد خطر می کنند باید مهار شوند مثلا پرچ کردن کمد دیواری ، ویترن ها ، تلویزیون ، لوستر ها و... که در هنگام وقوع زلزله خسارت ناشی از سقوط آنها چندان هم کم نیست . ولی با اهمیت ترین مورد در کاهش خسارات ناشی از زلزله تخریب بناست که با رعایت قوانین و اصول ساخت و ساز کاملا قابل پیشگیری است ، مثلا استفاده از مصالح سبک ، فوندانسیون محکم ، مقاوم سازی و بازسازی بافت های فرسوده و از همه عاقلانه تر نساختن بنا در محلهای پرخطر !! چیزی که شاید کمتر کسی به آن اهمیت می دهد . شاهدی بر این مدعا همین بس که متاسفانه گران قیمت ترین خانه های پایتخت دقیقا روی گسلی خطر ناک هستند و این در صورتیست که خداوند متعال خانه خود را در جایی بنا نهاده که هیچ زلزله ای آن را تهدید نمی کند . ای کاش ساخت و سازهایمان هم رنگ خدایی بگیرد.